Militaria Średniowiecza
Powiat nidzicki jest obszarem bogatym w zabytki archeologiczne - zapewne częściowo jeszcze nie odkryte. Duży wpływ na postrzeganie historii naszego regionu mają zabytki archeologiczne gminy Janowiec Kościelny oraz jej okolic. Ziemia poborzańska, uważana jest jako jedna z ciekawszych terenów badawczych w Polsce. Występują tam m..in.: okazałe grodzisko wczesnośredniowieczne w Grzebsku 53°13'23"N 20°35'35"E, cmentarzyska średniowie- czne zwane „żalami" oraz kurhany w miejscowościach: Pokrzywnica Wielka 53°16'38"N 20°32'26"E, Bielawy 53°14'28"N 20°31'40"E, Bukowiec Wielki, Szczepkowo Borowe.
Dzięki zaangażowaniu uczniów Zespołu Szkół w Janowcu Kościelnym ,oznakowane zostały cztery stanowiska archeologiczne. 53°17'25"N 20°31'22"E Przy każdym z nich znajduje się obecnie tablica opisująca dane zabytki.
Równie ciekawymi śladami historii naszego regionu są znaleziska z rejonu gminy Kozłowo. Południowa część gminy wytyczała w starożytności i we wczesnym średniowieczu teren graniczny odmiennych etnicznie ludów - bałtyjskiego i słowiańskiego. Z tego okresu.pochodzi wyko-pana w Sławce Małej, trapezowa siekierka z rytem ryby, a także i kości zwierząt hodowlanych, ziarna upraw zbożowych. znalezione w miejscowości Kownatki. W Sławce Wielkiej istnieją ślady z początków epoki brązu, w postaci cmentarzysk całopalnych wskazujące na charakter rytuału pogrzebowego z zamierzchłych czasów. Z epoki żelaza dowodami istnienia osadnictwa kultury kurhanów zachodniobałtyjskich są odkryte kurhany w Niedanowie, Sarnowie, Sławce Wielkiej.
Znaleziska z Gołębiewa świadczą o istnieniu tu cmentarzyska ludności tzw. kultury przeworskiej, identyfikowanej z germańskimi plemionami Lugiów / Wandalów, znanych z antycznych przekazów. Odkryta nekropolia użytkowana była od II w.p.n.e. do II w. n.e. Cmentarzysko w Gołębiewie, jest jednym z najdalej na północ wysuniętych stanowisk kultury przeworskiej, której ludność zamieszkiwała na przełomie er ziemie dzisiejszej południowej i środkowej Polski. Na podstawie tego i innych cmentarzysk z okolic Nidzicy (m.in. w Niedanowie i Gródkach) archeolodzy wyróżnili tu tzw. grupę nidzicką kultury przeworskiej. Jej odmienność od pozostałych obszarów wyrażała się m.in. obecnością na cmentarzyskach różnego rodzaju konstrukcji kamiennych, m.in. kręgów z ustawionych kamieni oraz tzw. bruków przykrywających jamy grobowe. Ponadto cmentarzysko w Gołębiewie wydaje się być najstarszym, a przy tym największym cmentarzyskiem omawianej kultury z okolic Nidzicy. Najwcześniejsze groby z powyższej nekropoli mogą być datowane na połowę II w. p.n.e.
Jezioro Kownatki kryje w sobie ślady osadnictwa z młodszej epoki kamienia (4000 - 1700 lat p.n.e.). Odkryto w nim na południowo-zachodnim krańcu osadę ludności kultury Ceramiki grzebykowej. Architektura tej ówczesnej osady charakteryzowała się zabudowaniami umiejscowio-nymi na palach bezpośrednio nad lustrem wody jeziora.
Na terenie obecnej Nidzicy, na wzniesieniu górującym nad okolicą, ulokowana była wczesnośredniowieczna osada pruska, od wieków zamieszkiwana przez przedstawicieli plemion sasińskich.
W połowie XIII w. Ziemia Sasińska została zajęta i skolonizowana przez Zakon Szpitala Najświętszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Na wzgórzu, w miejscu wspomnianej osady, krzyżacy wybudowali drewniano - ziemną fortecę, a u jej podnóża gród, wykorzystując przy tym naturalne walory obronne terenu tj.: zewsząd rozlegające się bagna, rzekę Nidę oraz okazałe wzgórze.
Wybudowana warownia stała się najdalej wysuniętym na południe, ważnym strategicznie punktem przygranicznym z Mazowszem. W późniejszym czasie fortecę zastąpiono murowanym zamkiem. Wiele przemawia za tym, że Neidenburg w połowie XIVw. był nie tylko ośrodkiem obronnym ,czy strażnicą strzegącą granic przed ewentualnymi najazdami z Litwy i Mazowsza, ale pełnił również funkcję centrum administracyjnego tego okręgu.
Przed krzyżackie wały obronne - Znajdują się między miejscowościami: Wały - Zimna Woda. Jedne z najlepiej zachowanych średniowiecznych wałów obronnych na obszarze Polski. Obecnie zachowane na odcinku ok. 3 km. Miejscami wysokie do 2 m. Pierwotnie główny wał obronny liczył pow. 4 km i łączył się z jeziorem Czarnym, jako kolejną naturalną przeszkodą.
Wymienione fortyfikacje naziemne, to bardzo ciekawy przykład systemu obronnego, na który w uszczegółowieniu składają się: obecnie prawie całkowicie wyschnięte koryto rzeki Czarnej, główny wał obronny, wał dostawiony [zapasowy, znajduje się kilkadziesiąt metrów za wałem
głównym, służył do obrony po utracie wału głównego].
Tuż za wałem głównym w lesie znajduje się miejsce bronione, w rejonie którego spiętrzano wodę rzeki Czarnej, Przed spo-dziewanym atakiem nieprzyjaciela.
Wały obronne przed krzyżackie znajdowały się również w rejonie Siemna na pograniczu z Janowem, aktualnie całkowicie nie zachowane.53°26'14"N 20°36'48"E
Złote Góry - 229 m..n.p.m., najwyzszy szczyt regionu nidzickiego. W sredniowieczu niebywale wazny punkt obserwacyjny (Dla wycieczek turystycznych,szkolnych sa to szczególne miejsca do nauki o obronie terytorialnej w sredniowieczu).
Systemy obronne Nidzicy:
a) Miejski system obronny, związany z lokacja miasta 2 kwietnia 1381r. Mury obwodowe miasta wytyczone wokół prostokątnego rynku z dwoma bramami: od strony południowej: brama polska lub mazowiecka, a także południowa; od strony północnej zwana brama niemiecka lub tez północna.
W kierunku zamku [od strony obecnego Ratusza] wiodła ulica Wietrzna przez furta wieży wiatrów i dalej przez most zwodzony nad fosa w kierunku zamku. Furta ze względu na gabaryty zwana była tez trzecią bramą. Wieża wiatrów znajdowała się po środku wschodniej linii murów miejskich, a po obu jej stronach znajdowało się po 4 baszty. Wewnątrz rynku w narożniku północno – wschodnim znajdował. się tzw. Zameczek - siedziba wójta prokuratora.
Jak odczytać układ miejskiego systemu obronnego współcześnie?
Bieg Linii murów od strony południowej w kierunku zachodnim wyznacza Klasztorek [ obecnie siedziba Archiwum Państwowego]. Linia murów od strony zachodniej wyznacza usytuowanie Kościoła Świętego Wojciecha. Układ linii muru wschodniego wskazują: wyłom w baszcie narożnej Klasztorku, fragment muru obronnego przy parceli Liceum Ogólno- kształcącego, dalej baszta (obecnie siedziba Powiatowego Inspektora Nadzoru Budowlanego). Obiekty te znajdują się przy ulicy Murarskiej (przedwojenna ul. Podmurna). Z ul. Murarskiej docieramy do ul. Ratuszowej, do obrysu dawnej wieży wiatrów jw.
B) zamkowy system obronny, składający się z Zamku rezydencjonalno - obronnego i przedzamcza, usytuowanych na Wzgórzu Zamkowym, wyniesionym 18 m nad poziomem rynku. Pierwotnie tzw. pierwsze przedzamcze znajdowało się kilkanaście metrów na wschód od obecnego. Do 1912 r Wzgórze Zamkowe było niezadrzewione.
Zsynchronizowane ze sobą oba systemy obronne analizowane w kontekście dokumentu lokacyjnego Nidzicy, stanowią doskonały materiał dydaktyczny do nauki historii i promocji turystycznej.
