Militaria Okresu Międzywojennego I-II Wojny Światowej

Pozycja Olsztynecka w obszarze gminy Nidzica powiatu nidzickiego
– pozostałości militarnych fortyfikacji z okresu II wojny światowej.

W obszarze powiatu nidzickiego, na terenie gminy Nidzica znajduje się środkowa część niemieckiej pozycji obronnej (fortyfikacje stałe i polowe) zbudowanej w latach 1937-39 i rozbudowanej w 1944 r. oraz przygotowywanej do obrony w styczniu 1945 r. zwaną Pozycją Olsztynecką /niemiecka nazwa - Hohensteiner Stellung/.

Odcinek pozycji leżący w obszarze powiatu nidzickiego jest najbardziej na południe wysuniętym jej odcinkiem. Koncentracja różnych form budownictwa fortyfikacyjnego w okolicach Bolejn Żelazna, Wólki Orłowskiej, Lipowa Kurkowskiego, Brzeźna Łyńskiego Likuz, Orłowa, Łyny, Koniuszyna, Wikna, Jabłonki, Nataci zachowanych w dość dobrym stanie do dziś jest niezwykłą rzadkością na terenie Warmii i Mazur oraz Polski, przyciagającą uwagę wielu historyków i miłośników fortyfikacji oraz stanowi atrakcję turystyczną dla osób wypoczywających w ośrodkach wczasowych w Waplewie, Maruzie, na kwaterach prywatnych w w/w miejscowościach.

Pozycja Olsztynecka to jedna z kilkunastu rozbudowanych linii obronnych na terenie Warmii i Mazur, która rozciąga się na długości ok 80 km. Przebiega ona od jeziora Kalwa przy miejscowości Stare Jabłonki leżącej na wschód od Ostródy i dalej poprzez miejscowości: Ostrowin, Wolę Rychnowską, Mielno k/ Olsztynka , Waplewo, Witramowo, Żelazno, Bolejny,

Wólkę Orłowską, Likuzy, Orłowo k/Nidzicy, Koniuszyn, Wikno J do Jeziora Omulew, Jabłonkę, Natać , Czarny Piec, do Jeziora Dłużek koło Pasymia /leżącego na płn-zach od Szczytna/ Przebieg linii obronnej był wynikiem wyciągnięcia wniosków z wielkiej bitwy okresu I wojny pod Tannenbergiem miedzy jednostkami 8 Armii Niemieckiej i 2 Armii Rosyjskiej, stoczonej na tym terenie w końcu sierpnia 1914 r. zakończonej klęską Rosjan. Dziś przypominają na o tym cmentarze wojenne w Olsztynku, Waplewie, Drwęcku, Frąknowie, Łynie, Orłowie, Zimnej Wodzie.

Celem budowy Pozycji Olsztyneckiej była osłona wojsk niemieckich przygotowywanych do agresji na Polskę , ewentualna osłona przed spodziewanym atakiem polskim (granica państwowa znajdowała się zaledwie kilkadziesiąt kilometrów od niej). Rozbudowa w 1944 r. wynikała z planów obrony Prus Wschodnich wobec postępu jednostek Armii Czerwonej. . Pozycja Olsztynecka została wykorzystana w 1939 r. dla koncentracji I Korpusu 3 Armii Niemieckiej, który uderzył na Polskę od północy i musiał stoczyć walkę z Wojskiem Polskim pod Mławą. Pomimo ogromu inwestycji zrealizowanych na Pozycji Olsztyneckiej w 1944 r. została ona dość łatwo przełamana w styczniu 1945 r. przez jednostki 2 Frontu Białoruskiego w tym 3 Korpusu Kawalerii Armii Czerwonej. Poważniejsze walki toczyły się nad Jeziorem Mielno, koło Olsztynka.

Po wojnie obiekty Pozycji Olsztyneckiej były wykorzystywane przez grupy zbrojnego podziemia m in. przez oddział WiN-u mjr. Szendzielarza ps. „Łupaszko”i „Żelaznego”.

W końcu lat 40. Wojsko Polskie włączyło bunkry bierne (z lat 1938-39) do planów obronnych. Bunkry zostały specjalnie ogrodzone słupkami fortyfikacyjnymi i drutem kolczastym oraz były konserwowane.

Na Pozycji Olsztyneckiej do 1939 r. zbudowano 118 dwukomorowych bunkrów biernych- mających za zadanie ochronę żołnierzy oraz spełniających funkcje magazynów polowych, z tego na terenie gminy Nidzica i powiatu nidzickiego znajduje się 28, co stanowi 23 % całej pozycji.

Zbudowano 11 bunkrów ciężkich (pięciokomorowych) do prowadzenia ognia z dział przeciwpancernych i karabinów maszynowych typu B1-19, z tego 3 znajdują sie na terenie powiatu nidzickiego (1-Bolejny, 2- przy drodze Koniuszyn – Wikno, 3- na płn od m. Natać Wielka).

Znaczenie wojskowe miała również zbudowana w 1938 r. betonowa droga , specjalnie wzmocniona, w miejscowości Bolejny oraz betonowa tama wodna na rzeczce Marózce miedzy Malinowem a Żelaznem.

Na przedpolu rowu przeciwpancernego, przy skrzyżowaniach dróg gruntowych i bitych, na dogodnych wzniesieniach zbudowano kilkaset jednokomorowych, jednoosobowych, żelbetonowych bunkrów tzw. „kochbunkrów” (nazwa od organizatora akcji fortyfikowania tymi obiektami Prus Wschodnich – gauleitnera Erika Kocha) z czego ok. 200 można doliczyć się na ternie powiatu nidzickiego.

W 1944 r. budowano kolejne elementy pozycji olsztyneckiej, którymi na terenie powiatu nidzickiego jest rów przeciwpancerny, palisada przeciwpancerna w m. Bolejn, bunkry jednoosobowe i betonowe kaponiery strzeleckie, okopy.

Wielka inwestycja było zbudowanie Rowu Przeciwpancernego na całej długości pozycji. Odcinek rowu przeciwpancernego w powiecie nidzickim przebiega od m. Malinowo poprzez Żelazno, Bolejny , Lipowo , Likuzy, kolo Wikna, Jabłonki i Nataci.

W pobliżu bunkrów oraz wzdłuż rowu przeciwpancernego wykopano całe ciągi okopów strzeleckich i stanowisk dla moździerzy, dość łatwych do zlokalizowania obecnie w terenie.

Do dziś nie zachowały się przygotowane w 1944 r. i zastosowane w 1945 r. stalowe zapory przeciwpancerne wykonywane z szyn tzw. „stalowe jeże przeciwpancerne”, służące do zatrzymania czołgu.

 

Na przesmyku między jeziorami w ziemię wkopane byłe całe rzędy smołowanych, sosnowych słupów drewnianych, odpowiednio podciętych aby uniemożliwić podejście czołgów czy przejazd samochodów. Obiekty na zagrożonych kierunkach odpowiednio zaminowywano minami przeciwpancernymi i przeciwpiechotnymi.

Po wojnie, latem 1945r. gromadzone przez saperów miny, pozostałości znalezionych pocisków zgromadzono w jednym z bunkrów biernych w. m. Witramowo i wysadzono. Siła detonacji była tak wielka, że jak wspominają starzy mieszkańcy, w odległych o 5 km Bolejnach wypadały szybki w budynkach gospodarczych.

Prace przy obiektach fortyfikacyjnych w latach 1938-1939 wykonywali junacy specjalnej formacji roboczej RAD (Raischarbaitdienst), której obóz znajdował się między innymi w miejscowości Żelazno za folwarkiem, żołnierze armii niemieckiej, miejscowa ludność, a w 1944r. dodatkowo jeńcy z obozu jenieckiego znajdującego się w czasie wojny w miejscowości Sudwa pod Olsztynkiem (Stalag IAb) oraz polscy robotnicy przymusowi z okolic Mławy (w tym kobiety).

Miejscowość Bolejny znajduje się w środkowej i najbardziej na południe wysuniętej części niemieckiej pozycji obronnej. W niej znajduje się największa koncentracja obiektów fortyfikacyjnych i wszystkie elementy d. Pozycji Olsztyneckiej.

Szczegółowy opis pozycji w miejscowości Bolejny.

W Bolejnach i najbliższej okolicy (1 - 3 km) można dziś zobaczyć następujące elementy systemu obronnego, dające wyobrażenie o skali prac fortyfikacyjnych:

-Rów przeciwpancerny z 1944 r.

-Palisada przeciwpancerna z 1944 r.

-Ciężki bunkier obronny (typ B1-19) z 1939 r.

-Bunkier bierny, dwukomorowy z 1938 r.(8 szt).

-Bunkry jednoosobowe z 1944 r.

-Betonowa kaponiera strzelecka. (Szt.2)

-Lekkie schrony polowe z blachy falistej. .

-Stalowe słupki fortyfikacyjne z 1938 r.,

-Stalowe słupki fortyfikacyjne z 1944 r.

-Drut kolczasty z 1944 r.

-Okopy strzeleckie, rowy łącznikowe, okopy na stanowiska ogniowe dla moździerzy.

-Do dziś nie zachowały się zastosowane w 1945 r. stalowe zapory przeciwpancerne wykonywane z szyn tzw stalowe jeże przeciwpancerne, służące do zatrzymania czołgu.

Prace przy obiektach fortyfikacyjnych w latach 1938-1939 wykonywali junacy specjalnej formacji roboczej RAD (Raischarbaitdienst), której obóz znajdował się między innymi w miejscowości Żelazno za folwarkiem, żołnierze armii niemieckiej, miejscowa ludność, a w 1944r. dodatkowo jeńcy z obozu jenieckiego znajdującego się w czasie wojny w miejscowości Sudwa pod Olsztynkiem (Stalag IAb) oraz polscy robotnicy przymusowi z okolic Mławy i płn. Mazowsza (w tym kobiety).

Organizację niezachowanego do dziś obozu RAD w Źelaźnie można obejrzeć na historycznych zdjęciach udostępnianych na portalu historycznym „BAGNÓWKA”

Żelazno znajdują się 2 bunky bierne z 1938 r. Kolejny - ok 1km za Żelaznem

Zasadnicze pozostałości pozycji Olsztyneckiej przy miejscowościach gminy Nidzica :

Malinowo - kochbunkry, odcinki okopów w kierunku Bujaków i Zelazna, zapora betonowa wodna na rzece Witramóce, która miała

znaczenie gospodarcze, a także militarne

Bujaki - kochbunkry, widoczne odcinki okopów

Żelazno i Bolejny - opisane wczesniej . Wólka Orłowska - bunkier bierny z 1938 r,, rów przeciwpancerny w kierunku Lipowa, kaponiery strzeleckie i kochbunkry, odcinki okopów . Lipowo Kurkowskie - rów przeciwpancerny biegnący od miejscowości Bolejny, pozostałości betonowe stanowisk dowodzenia w lesie między Bolejnami a Lipowem, kochbunkry, odcinki okopów .

Brzeźno łyńskie - kochbunkry, okopy, bunkier bierny.

Likuzy - odcinki rowu przeciwpancernego, 3 bunkry bierne z 1938 r., odcinki okopów, kochbunkry. , Łyński Młyn i Łyna - kochbunkry, odcinki okopów, obronne znaczenie doliny rzeki Łyna u jej źródeł.

Orłowo - kochbunkry, odcinki okopów, bunkier bierny przy jeziorze Orłowo

Koniuszyn - kochbunkry, na 2 km przy drodze do Olsztyna bunkier przeciwpancerny B1-19 z rozbudowanymi pomie-szczeniami, unikatowy w Pozycji Olsztyneckiej, odcinki okopów

Wikno - kochbunkry, jeden nietypowy w srodku miejscowo-sci, odcinki okopów

Jabłonka - kochbunkry, odcinki okopów

Natać Mała i Natać Wielka - ok. 2 km na płn od miejscowości i jeziora Omulew bunkier przeciwpancerny B-1-19 z 1938 r., kochbunkry, odcinki okopów.

militmiedzywoj1a.jpg

W odległym od Bolejn o 5 km Witramowie (należącym już do gminy Olsztynek ) znajduje się najlepiej zachowany Bunkier ciężki B-1- 19 z 1939 r (nieopdal stacji benzynowej przy trasie E-7- w 2011r. Przesunięty w całości o 50 m od drogi, 2 bunkry bierne z 1938 r ( jeden za parkiem na wzgórzu wśród pól, w kępie drzew, drugi między Malinowem a Witramowem ,

ok 1 km przed Witramowem na skraju lasu przy stromym łuku drogi, 3 został wysadzony po wojnie i resztki można zobaczyć przy drodze polnej za dwoma koloniami mieszkalnymi - ok 1 km od szosy i tablicy informacyjnej „Witramowo”) .Na 1 km przed Witramowem jadąc od strony Nidzicy, na wyłączonym już z użytku odcinku drogi asfaltowej znajdują się pozostałości betonowych zapór drogowych z 1944 r., które kiedyś blokowały główną trasę do Olsztyna. W okolicy można też spotkać pojedyncze kochbunkry, słupki fortyfikacyjne, drut kolczasty z 1944 r.

źródło –Pozycja Olsztynecka – Erazm Domański i Hubert Domański

 

                                                                                     pamiątka kampanii wrześniowej

Stojący przed nidzickim dworcem kolejowym pomnik lotników polskich przypomina o mało znanym epizodzie z czasów kampanii wrześniowej. Polscy lotnicy, którzy wykonywali loty zwiadowcze, by obserwować rozlokowanie niemieckich wojsk, 2 września zbombardowali wypełniony niemieckimi żołnierzami dworzec.

Cmentarz wojenny – założony w latach sześćdziesiątych XX w. jako miejsce pamięci poległych w latach 1914-1918 żołnierzy armii niemieckiej i rosyjskiej (pochowanych na obecnym cmentarzu komunalnym i w części parkowej obecnego cmentarza wojennego - miejsca pamięci - lewa strona) oraz poległych w latach 1939-1945 żołnierzy Wojska Polskiego (pochowanych w części parkowej obecnego cmentarza wojennego - miejsca pamięci - prawa strona).
Na terenie obecnego cmentarza komunalnego i cmentarza wojennego znajdowały się następujące obiekty cmentarnictwa wojennego:

1/ Kwatera wojenna (niezlokalizowana) usytuowana na dawnym cmentarzu ewangelickim, obecnie komunalnym.
2/ Cmentarz wojenny położony na południowym skraju dawnego cmentarza ewangelickiego, obecnie komunalnego oraz w części obecnego cmentarza wojennego - miejsca pamięci, terenie o charakterze parkowym.
3/ Mogiła zbiorowa usytuowana na terenie cmentarza wojennego - miejsca pamięci od strony południowej graniczącej z cmentarzem komunalnym.