Militaria Czasów I Wojny Światowej

Podczas tzw. Bitwy Tannenberskiej - 23-29 sierpnia 1914r Nidzica i okolice znalazły się w centrum wydarzeń wojennych, w dniach 26 -29 sierpnia okrążone i rozbite zostały oddziały armii rosyjskiej gen. Aleksandra Samsonowa przez korpusy armii gen. Paula von Hindenburga.

 

                                                                                              

Działania wojenne kontynuowane były w 1915r.

Wydarzenia te upamiętnione zostały licznymi cmentarzami, pojedynczymi mogiłami i pomnikami w całym regionie, m. in. w Orłowie. Największy cmentarz pobitewny na Mazurach.

 

Cmentarz wojenny w Orłowie (Lokalizacja: 53.4460N, 20.4539E)

Usytuowany na zachodnim skraju wsi, na wysokim brzegu rzeki Łyny, przy szosie w kierunku Nidzicy. Na planie prostokąta. Granice cmentarza obsadzone lipami, od strony szosy cmentarz odgrodzony murem kamiennym, a z pozostałych stron płotem z siatki. Na osi aleja lipowa, na jej końcu pomnik z ciosów kamiennych.

Układ mogił żołnierskich w rzędach. Zbiorowe mogiły żołnierzy armii rosyjskiej zajmują północno-wschodnią stronę założenia i część po stronie przeciwnej, gdzie przeważają groby żołnierzy armii niemieckiej. Groby oficerów i podoficerów usytuowane przed pomnikiem, po obu stronach głównej alei tworzą okrąg z dwóch rzędów. Mogiły obramione krawężnikami z kostki kamiennej, na części mogił cementowe poduszki z nazwiskami poległych żołnierzy niemieckich lub liczbą pochowanych żołnierzy rosyjskich. Na mogiłach żołnierzy rosyjskich ustawione są także stele nagrobne. Spoczywa tam 326 żołnierzy armii niemieckiej i 1101 żołnierzy armii rosyjskiej.

Na wszystkich urządzonych tu grobach jako datę śmierci pochowanych podano dzień 23. sierpnia 1914 r. W przypadku żołnierzy 4. pułku grenadierów ze składu I. Korpusu Armijnego (2 DP) jest to błędna data gdyż tego dnia pułk dopiero rozpoczynał wyładunek na stacjach w Iławie i Montowie.

Spoczywają tam żołnierze polegli w jednej z większych batalii toczących się w dniach 23-28 sierpnia na terenie Prus Wschodnich w 1914 roku, określanej jako bitwa pod Frąknowem, Łyną i Orłowem.

Lokalizacja pozostałych cmentarzy z I wojny Światowej:

Cmentarz wojenny w Łynie - gmina Nidzica. (Lokalizacja: 53.4405N, 20.4104E). Pochowanych jest tu 54 żołnierzy armii niemieckiej oraz 89 żołnierzy armii rosyjskiej poległych w toczącej się tu bitwie 24 sierpnia 1914 r. Stan zachowania dobry, układ założenia czytelny.

                                                                                   

fot.Kreisgemeischaft Neidenburg

Cmentarz wojenny w Szkotowie - powiat nidzicki, gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.4006N, 20.2815E). W zbiorowej mogile w kształcie niewysokiego kopca pochowanych jest 115 żołnierzy armii rosyjskiej. Po stronie przeciwnej pojedyncze groby żołnierzy armii niemieckiej. Pochowanych jest tu 28 żołnierzy armii niemieckiej oraz 322 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych podczas walk, które toczyły się 26-28 sierpnia 1914 r. i określane są jako bitwa w rejonie Gardyn.

Kwatera wojenna Nidzica - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.3618N, 20.4236E). Pochowanych jest tu 47 żołnierzy armii niemieckiej i 73 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych w walkach w okolicy Nidzicy w okresie od sierpnia do listopada 1914 r. oraz na początku 1915 r.

Mogiła wojenna w Gołębiewie - gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.3361N, 20.2019E). Pochowany jest tu 1 żołnierz armii niemieckiej.

Cmentarz wojenny w Frąknowie - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.4392N, 20.3296E). Pochowanych jest tu 83 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych w sierpniu 1914 r. w walkach w okolicach Frąknowa.

Pomnik poległych w Grzegórzkach - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.3620N, 20.5076E). Pomnik upamiętniał jednocześnie mieszkańców wsi poległych w czasie I WŚ oraz wyniki plebiscytu z 1920 r.

Kwatera wojenna w Jabłonce - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.4961N, 20.5579E). Pochowanych jest tu 3 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych 29 sierpnia 1914 r. oraz 3 cywilne ofiary wojny.

Pomnik poległych w Kanigowie - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.3192N, 20.4338E)

Cmentarz wojenny w Kanigowie - nie zachowany. Pochowano tu 2 żołnierzy armii niemieckiej i 58 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych w walkach w okolicy Nidzicy 11 lub 16 listopada 1914r. W miejscu cmentarza stoi współcześnie postawiony krzyż.

Mogiła zbiorowa w Kozłowie - gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.3041N, 20.2833E). Prawdopodobne miejsce spoczynku 2 nieznanych żołnierzy armii rosyjskiej, poległych w listopadzie 1914 r.

Kwatera wojenna w Lipowie - gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.3785N, 20.2719E). Pochowanych jest tu 10 żołnierzy armii niemieckiej (w tym 2 nieznanych) i 12 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych w czasie walk, które toczyły się 28 sierpnia 1914 r. na północny-zachód od Nidzicy.

Cmentarz wojenny w Łysakowie - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.3568N, 20.3127E). Wewnątrz zbiorowa mogiła obramiona granitową kostką.Pochowanych jest tu 5 żołnierzy armii niemieckiej oraz 7 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych we wrześniu i listopadzie 1914 r.

Pomnik poległych w Małdze - Powiat Szczytno - gmina Wielbark (miejscowość nie istnieje). (Lokalizacja: 53.4514N, 20.7406E) Poświęcony był mieszkańcom parafii, poległym w czasie I wojny światowej, pochodzącym z miejscowości: Małga (Malga), Niedźwiedź (Malgaofen), Dębowiec (Gr. Dembowitz), Przysowy (Omulefmühle), Rekownica (Grosswalde).

Cmentarz wojenny w Michałkach - gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.4272N, 20.3039E). Pochowanych jest tu 34 żołnierzy armii niemieckiej (w tym 8 nieznanych z Landw. Inf. R. 18 oraz 1 nieznany z Felda. R. 79) i 94 żołnierzy armii rosyjskiej z 23 i 24 pułku piechoty, poległych w bitwie pod Orłowem, Łyną i Frąknowem w dniach 23-24 sierpnia 1914 r.

Cmentarz wojenny w Moczysku - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.4312N, 20.5278E). Pochowanych jest tu 54 żołnierzy armii niemieckiej (w tym 3 nieznanych z Inf. R. 44) oraz 54 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych 28 sierpnia 1914dykrr0. w czasie walk toczonych w tym rejonie.

Cmentarz wojenny w Módłkach - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.3654N, 20.5402E). Pochowanych jest tu 38 żołnierzy armii niemieckiej i 134 żołnierzy armii rosyjskiej, którzy polegli w walkach mających tu miejsce w końcu sierpnia, na początku września oraz w listopadzie 1914 r.

Kwatera wojenna w Muszakach - gmina Janowo (Lokalizacja: 53.3730N, 20.6055E). Spoczywa tu 116 żołnierzy armii niemieckiej i 62 żołnierzy armii rosyjskiej. Najliczniejsza grupa pochowanych tu żołnierzy to polegli lub zmarli w lazarecie w marcu i kwietniu 1915 r. Wśród pochowanych tu żołnierzy armii rosyjskiej wymieniony jest generał Gregori Bernkoff z syberyjskiego pułku piechoty (brak numeru). Kwatera zniszczona wraz z likwidacją cmentarza ewangelickiego około 1980 roku. Pochowani tu żołnierze armii rosyjskiej służyli w 4, 5, 6 i 8 pułku syberyjskim oraz w 36, 39, 40 i 48 pułku piechoty.

Kwatera wojenna w Napiwodzie - gmina Nidzica. (Lokalizacja: 53.4063N, 20.4843E). Pochowano tu 7 nieznanych żołnierzy armii niemieckiej oraz 14 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych 30 sierpnia 1914 roku.

Cmentarz wojenny w Podgórzynie - powiat nidzicki, gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.3354N, 20.4375E). Pochowanych jest tu 58 żołnierzy armii niemieckiej i 117 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych w walkach toczonych na przedpolach Nidzicy 30 sierpnia 1914 r., w tym 2 żołnierzy niemieckich poległych w listopadzie tegoż roku.

Cmentarz wojenny Puchałowie - powiat nidzicki, gmina Janowo (Lokalizacja: 53.3639N, 20.7444E) Pochowano tu 81 żołnierzy armii niemieckiej i 170 żołnierzy armii rosyjskiej poległych w dniach 28-30 sierpnia 1914 roku. Pochowani tu żołnierze armii rosyjskiej to prawdopodobnie Kozacy z przybocznej sotni gen. Samsonowa. 29 sierpnia, między Puchałowem i Ruskowem kompania karabinów maszynowych z 1. batalionu strzelców Yorck von Wartenburg ze Szczytna rozbiła oddział liczący ponad 150 żołnierzy.

Cmentarz wojenny w Radominie - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.4125N, 20.4361E).Pochowanych jest tu 15 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych 28 sierpnia 1914 r.

Cmentarz wojenny w Ruskowie - powiat nidzicki, gmina Janowo (Lokalizacja: 53.3655N, 20.7673E). Pochowanych jest tu 5 żołnierzy armii niemieckiej (w tym 1 nieznany) i 40 żołnierzy armii rosyjskiej, którzy polegli w walkach w pierwszych dniach września 1914 r.

Kwatera wojenna w Sarnowie - gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.2678N, 20.2711E). Pochowanych jest tu 69 żołnierzy armii niemieckiej poległych w walkach, które toczyły się w Sarnowie i okolicy 14-15 listopada 1914 r.

Cmentarz wojenny w Kolonii Ginter - powiat nidzicki, gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.2471N, 20.2704E) . Pochowanych jest tu 189 żołnierzy armii niemieckiej oraz 300 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych w walkach pod Sarnowem, w dniach 11-16 listopada 1914 r.

Pomnik poległych w Sławce Wielkiej -powiat nidzicki, gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.3416N, 20.2497E) . Kamienny obelisk z wizerunkiem krzyża maltańskiego i napisem: "1914/18". Prawdopodobnie pierwotnie zlokalizowany na cokole przed kościołem ewangelickim, na którym obecnie znajduje się figura papieża JPII.

Kwatera wojenna w Siemianowie - powiat nidzicki, gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.4041N, 20.2405E). Pochowanych jest tu 4 nieznanych żołnierzy armii niemieckiej oraz 3 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych w sierpniu 1914 r. Bliższa lokalizacja nieustalona.

Mogiła żołnierska w Szymanach - powiat nidzicki, gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.2996N, 20.3863E). Usytuowana w polu, przy moście nad Nidą. Pochowany jest tu 1 żołnierz armii niemieckiej. Bliższa lokalizacja nieustalona.

Cmentarz wojenny w Turowie - powiat nidzicki, gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.4378N, 20.2107E). Pochowanych jest tu 123 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych w bitwie pod Gardynami 26 sierpnia 1914 r.

Cmentarz wojenny w Uścianku - gmina Janowo (miejscowość nie istnieje)(Lokalizacja: 53.4200N, 20.6845E). Pochowanych jest tu 147 żołnierzy armii niemieckiej i 209 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych podczas walk 30 sierpnia 1914 roku. Zginął tu niemiecki generał von Trotha.

Mogiła żołnierska w Wałach - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.4288N, 20.6359E). Położona około 1,5 km na południowy-zachód od wsi. Prawdopodobnie jest to miejsce spoczynku jednego żołnierza armii niemieckiej, poległego w 1914 roku.

Mogiła wojenna w Wierzbowie - powiat nidzicki, gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.3515N, 20.2155E) Pochowany jest tu 1 nieznany żołnierz armii niemieckiej. Mogiła zachowana w stanie dobrym.

Cmentarz wojenny w Wietrzychowie - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.4203N, 20.4033E) Pochowanych jest tu 10 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych 28 sierpnia 1914 podczas walk w rejonie wsi.

Cmentarz wojenny w Wolisku - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.3935N, 20.5255E). Pochowanych jest tu 19 żołnierzy armii rosyjskiej, w tym generał major Maczugowski - szef sztabu XV Korpusu, którzy zginęli w czasie odwrotu armii w kierunku granicy, 30 sierpnia 1914 r.

Kwatera wojenna w Zaborowie - powiat nidzicki, gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.2990N, 20.3701E). Pochowanych jest tu 4 żołnierzy armii niemieckiej (w tym 2 nieznanych z Fußa. R. 15 i 1 nieznany z Pion. Batl. 9) oraz 5 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych podczas walk, które toczyły się w listopadzie 1914r.

Cmentarz wojenny Zagrzewo - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.3284N, 20.4890E). Pochowano tu 26 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych 30 sierpnia 1914 r.

Cmentarz wojenny w Zakrzewku - powiat nidzicki, gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.2573N, 20.3103E) Mogiły ziemne. Pochowanych jest tu 106 żołnierzy armii niemieckiej (w tym 51 nieznanych z Landw. Inf. R. 99 i 28 nieznanych bez ustalonego przydziału wojskowego) oraz 63 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych w listopadzie 1914 r. w czasie walk toczących się w okolicach wsi.

Mogiły pojedyncze w Zakrzewie - powiat nidzicki, gmina Kozłowo (Lokalizacja: 53.2852N, 20.3050E) Usytuowane na terenie parku dworskiego, bliższa lokalizacja nieustalona. Pochowanych jest tu 4 żołnierzy armii niemieckiej (w tym 3 nieznanych) poległych 14 listopada 1914 roku.

Cmentarz wojenny w Załuskach - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.3915N, 20.3547E). Pochowanych jest tu 15 żołnierzy armii niemieckiej (w tym 1 nieznany z Füs. R. 33) i 32 żołnierzy armii rosyjskiej (m.in. z Leib-Rgt. Kaiser Franz Josef v. Osterreich), poległych 28 sierpnia 1914 r. Stan zachowania dobry, cmentarz uporządkowany.

Cmentarz wojenny w Zdrójku - powiat nidzicki, gmina Janowo (Lokalizacja: 53.4058N, 20.5791E). Pochowanych jest tu 14 żołnierzy armii niemieckiej (w tym 4 nieznanych) i 37 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych w dniach 28-30 sierpnia 1914 r.

Cmentarz wojenny w Zimnej Wodzie - gmina Nidzica (Lokalizacja: 53.4517N, 20.5910E). Spoczywa tu 37 żołnierzy rosyjskiej Armii "Narew" gen. Aleksandra Samsonowa, którzy 30 sierpnia 1914 roku zginęli w tych okolicach podczas walk z żołnierzami niemieckiej 8 Armii gen. Paula von Hindenburga w bitwie pod Tannenbergiem . Pochowanych jest tu 37 żołnierzy armii rosyjskiej, poległych 30 sierpnia 1914 r. w walce na terenie wsi. Spoczywają tu żołnierze polegli w jednej z większych batalii toczących się w dniach 23-28 sierpnia na terenie Prus Wschodnich w 1914 roku, określanej jako bitwa pod Frąknowem, Łyną i Orłowem.                                                                                                                                                             Pod Wielbarkiem w miejscowości Przeździęk Mały, przy leśniczówce Karolinka, znajduje się pomnik gen Samsonowa. Ciało generała spoczywa w cerkwi Akimowce koło Chersonia na Krymie.

Droga Nidzica - Wielbark, podczas działań wojennych pełniła funkcję drogi rokadowej, czyli sprzężonej dla celów strategicznych z linią kolejową Nidzica- Wielbark.

Źródło lokalizacji cmentarzy - W.Knercer „Cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej w woj.olsztyńskim”,Wa-wa 1995